Dilaver Zeraq
Xwendin, digel awayên xwe yên cur bi cur, di dema xwendinê de kartêkên rengorengo hendek û pistî xwendin bi dawî sole; Kartêkên ketî behsê diç digihîjin dongiyên cihêreng.
Her wiha, gava em serê pêşîn, di ser agahiyê re (zanîna ku di kêliya xwendinê de digihîje xwîner) bala xwe bidin xwendinê, emê karibin bejin, havila ku jê tê hildan, zêdetir di ser reyebûn;
a) ger xwîner ji bo wergirtina agahiyeke (bilgi) nû dixwîne, hingê çêja ji xwendinê tê girtin, di ser ”tewawbûna kêmaniyê” re ye ku mirov dikare wê di rengê ”fêrbûn”ê de derbibire; û bê De hest û pêhisîna xwîner ya di vê Çalakiyê, ye bi giştî di ser asta ”agahiya hildayî” re,
b) ger xwîner di Çalakiya xwendina xwe de, hay jê hebe ku ji bo ”tewawkirina kêmaniyên xwe” dixwîne, hingê çêja ji xwendinê tê girtin digel ”fêrbûna zanînê” di rengê xurtkirê.
Di xwendina berhemên wêjeyî, mebesta ”wergirtina agahiyeke nû” ne li dar e û ”armanca tewawkirina kêmaniyan” jî, qet ne li pêş e. Bir sonraki adımda; xwendina berhemên wêjeyî tişteki dîtir e û di xwe de taybet e.
Feraseta classic’te xwendina behemên wêjeyî; li ser ”pêrayîkirin (like) û pesendkirinê (takdir)” ye.* Residence feraseta xwendinê ya classic, bêtir ji bo helbestan rûniştiye û estetîkeke pesendkirinê jê peyde bûye ku “Xweş di(ikahdi de nikah) jî di pesendkirina xwîner de peyde en alta.”(1)
Bu çağdaş serdemada, estetîka pêrayîkirinê û şêweyê xwendinê guheriye û xwendin, nirxandin û hikmlêdana ji bo berhemên wejeyî, pey der pey ji estetîk û pesendkirina berê dûr ketiye; Renkî dîtir daye xwe û berhem pistî xwendinên xwîneran bi awayekî dîtir hatine nirxandin û dahûrandin; ûêdî peyvên wekî ”xweş, bedew” , ji bo berheman nehatine bikaranin. Modern serdemada êdî armanca xwendina berhemê ne çêjjêhildan e; lê armanca xwendinê êdî qefaltin, têgihîştin, şirovekirin û dahûrandina ”rasti û heqîqeta berhemê” yemek yemek. Loma jî, te divê bila honakî be, te divê bila bêjarî (söylemsel-retorik) be, her wekî Roland Barthes destnîşankirî, di xwendina berheman dedi ki, “Bo heqîqeteke yekane û hevpar tê kirin’i geri almak; ye ji ber ku ew bi xwe êdî rastiya peyvê”(2)
Herçî xwendina berhemên wêjeyî yên kurucî ne; beş zêde ji nirxandin û hikmdanan, hê jî li ser estetîka serdema klasik e . Ji bilî analîzên objektîfên nivîskî ên kêmhejmar ku bi nêrîneke objektîf angaştên xwe dispêrin gelek kür û awayên ramanan jî, piraniya hikmdan û nirxandin li ser peyva ”xwesh” ê ne û ”Pesendkirina ku ji bo qedexekirina peyvê heye”(3) comek rêyan li berhemê jî digire. Ji ber hindê, berhem, ji armanca lêgerîn û qefaltina ”rasti û heqîqeta hundirî”ya berhemê dûr tên xwendin û berhema hatî xwendin, dide dû subjektîfiya rengdêra ”hayırlı.”
Her wiha, ger em bala xwe bibin sedem û jêderka xwendinê, em ê caribin pista xwe bidin Barthes û bejin, şiro veya xwîneran ya li ser berhemên xwendî, pasticheyiû hewespêanî yemek yemek. Yani xwîner, hem di dema xwendinê’de hem de jî pistî bidawîkirina xwendinê’de, bi awayekî ji awayan, şiroveyek li ser berhemê dike; û gava ew şirove, bi gotinên ”xweş e, kêf da min, min kêf jê girt” bide der û ev gotin renguawayê (kaliteli) berhemê destnîşan bikin, emê karibin bejin; hingê xwîner di heman demê de behsa xwe jî dike ku ev reng şirove li ser ‘xwe-psîkologî (kendilik psikolojisi)’yê ava bûye; û di ser ”pêxweşbûn û pesendkirina xwîner” re, payeyeke qebûlbar dide berhemê û xîçek jî keys, şiyan û heqê ‘serketîbûn û behreya afirînê’ nade nivîskar û em ji gotina ”pirtûkeke-romaneke-çirokeke-helbestekê xweş”ya xwîner û nirxandoxan wisa fam sew ku divê kar û xem û têxebitîna nivîskar tenê ji bo kêfxweşkirina xwîner be.
Ger em pirsekê bikini û bejin; ”nexwe çi ye ya ku berhemê ji pêrayîkirin û pesendkirina xwîner azad dike?”
Çılgın ev e; pêwîst e xwîner di dema xwendinê de xwe ji hîsa xweşîjêgirtinê dûr bixe da kur û derfeteke ditir ya objektîfbûnê çêbibe li ber xwîner û berhemê. Gava ev rêû derfet çêbû; wê dûringeke taybet di navbera xwîner û berhemê de çêbibe ku navê wê ”dûringa rexnekirinê”ye û wê ev dûring bibe sedem ku berhem, bi rastî û heqîqeta xwe ya hundirî nêziktirî xwîner bibe û bi vî awayî Hikme xwiner yê li ser berhemêkêmtir bibeû peyva’ ‘xwesh’êdî nikaribe di ser pesendkirina sübjektifre bendan li ber berhemê dayne û wê li ser pîver û krîterên wêjeyê, ji bo dîyarkirina renguawayê berheman, peyvên wekî ”xurt-qels, serketî-neserketî”bên bikaranîn û jê û pê ve, wê berhem û xwîner ji hev bêminet bin.
1 Arat Necla (1987), Etik ve Estetik Maliyetler, Say Yayınları, 145
2 Barthes Roland, (2020) Eleştiri ve Gerçek, Link Yayınları, 42
3 hb, r, p; 20
* Her du peyv jî di deqbendên (kontekstên) nêzî hev û bi giranî bi wateya ‘beğen-takdir-beğenmek’ê hatine bikaranîn.
